मंडळी, तुम्ही महाराष्ट्रात कुठेही ऊसाचा रस प्यायला थांबलात, तर त्या ठिकाणच्या रसवंती गृहाचे नाव हे ‘नवनाथ रसवंती गृह’ किंवा ‘कानिफनाथ रसवंती गृह’ असंच असल्याचं तुम्हाला दिसेल. परंतू, तुम्हाला असा कधी प्रश्न पडला आहे का? की, प्रत्येक रसवंती गृहाचे नाव हे कानिफनाथ किंवा नवनाथ असंच का असतं म्हणून? चला तर मग, आज या प्रश्नाचं उत्तर शोधूयात. म्हणजेच, ऊसाचा रस मिळणाऱ्या रसवंती गृहाच्या जन्माची कहाणी आज आम्ही तुम्हाला सांगणार आहोत. ( अशाच माहितीसाठी दैनिक मावळचा व्हॉट्सअ‍ॅप चॅनेल जॉईन करा )
सध्या उन्हाळा चांगलाच जाणवू लागला आहे. त्यात लोकसभेच्या निवडणूकाही आहेत. अशात अमृततुल्य ठिकाणच्या ‘चाय पे चर्चा’ पेक्षा नवनाथ रसवंती गृहात ‘रस पे चर्चा’ जास्त होऊ लागल्याचं दिसतंय. महाराष्ट्रात ऊस पट्ट्यातील कोल्हापूर, जयसिंगपूर, सांगली असो, नाहीतर पाण्याची टंचाई असणारे नांदेड, लातूर भाग असो. किंवा मग राज्याची राजधानी मुंबई असेल नाहीतर पुणे, नाशिक सारखी ठिकाणं असतील. प्रत्येक ठिकाणी तुम्हाला किमान एखादं तरी ऊसाचं रसाचं दुकान दिसेलच. महत्वाची बाब म्हणजे हे दुकान एकतर नवनाथ रसवंती गृह नावाने असणार, नाहीतर कानिफनाथ रसवंती गृह नावाने, पण हि दोन नावे सोडून तिसऱ्या नावाचं ऊसाचं रस मिळणारं दुकान सापडणं, मुश्किलच.
- हिरव्या रंगाची जाळी लावलेलं किंवा पत्राच्या शेडमध्ये असलेलं स्वच्छ टापटीप रसवंतीगृह, हे या दुकानांचे वैशिष्ट्य. दुकानात सुंदर असा नवनाथ महाराजांचा फोटो लावलेलं चित्र आपल्या दिसणार. टिपिकल पांढरी टोपी विजारशर्ट घातलेले काका ऊसाचा रस काढताना दिसतील. आणि घुंगराच्या मधुर सुरातल्या छुमछुम अशा लयीत मशीनचा गोल फिरणारा चरखा, त्यातून आतबाहेर फिरणारा ऊस आणि मग चिपाड बाजूला जाऊन आपल्या हातात येतो तो मस्त आलं लिंबू टाकलेला थंड उसाचा रस. हेच ते प्रत्येक रसवंती गृहाचं ढळढळीत चित्र. पूर्ण महाराष्ट्रभर कुठेही गेलात तरीही रसवंतीगृहामध्ये फार पूर्वीपासून हेच चित्र आपल्याला पाहायला मिळतं.
पण प्रश्न हा की, एकाच नावाची नवनाथ रसवंतीगृह पाहिल्यावर कुणाला असं वाटणं साहजिकच आहे की, ही सगळी रसवंतीगृह काय एकाच माणसाच्या मालकीची आहेत की काय? जसं मॅकडोनाल्ड, केएफसी यांच्या फ्रँचाइझी आहेत, तशाच ह्याही फ्रँचाइझी आहेत का? पण असं काही नाही. यामागे लपलीये, ती नवनाथ रसवंती गृहाच्या जन्माची कथा. ( Why is name of every Raswanti house Kanifnath or Navnath Read story of Raswanti Griha )
अशी झाली रसवंती गृहाची सुरुवात…
तर ही गोष्ट आहे साधारण सत्तर ऐंशी वर्षापूर्वीची. पुणे जिल्ह्यातील पुरंदर तालुका आणि गाव बोपगाव. पश्चिम महाराष्ट्राच्या मानाने हा पट्टा तसा दुष्काळीच. (आता थोडा बदलाय म्हणा.) इथला शेतकरी जिद्दी. जवळ असणाऱ्या थोड्याथोडक्या पाण्यावर शेती जगवत होता. त्याकाळात साखर कारखान्यांचे पेव फुटलेलं नव्हतं. त्यामुळे शेतात पिकणाऱ्या उसाला हक्काचं मार्केट नव्हतं. त्यातून मिळणारा रोजगार नव्हता.
अशातच गावातला कोणीतरी खटपट्या तरुण रोजगार शोधायला मुंबईला गेला. तिथं गेल्यावर त्याला कळालं की इथं आपल्या उसाला इथं भरपूर मागणी आहे. त्याकाळात देशी उस असायचे. लहानमुलाला देखील एका फटक्यात शेंड्यापासून बुडख्यापर्यंत सोलता येईल असा तो ऊस असायचा. या उसाचे छोटे छोटे तुकडे करून बरणीत घालून ते मुंबईला विकले जाऊ लागले. नंतर कोणाच्यातरी लक्षात आलं असं दारोदारी फिरण्यापेक्षा एका जागी दुकान टाकून तिथं हे रस काढून विकावं. पुरंदरच्या गोड उसाच्या रसाने मुंबईत जादू केली. हळूहळू बोपगाव, सासवड, चांबळी, बिव्हरी अशा गावातली बंडी विजार घालणारे शेतकरी रसवंतीच्या बिझनेससाठी पूर्ण राज्यभरात पसरले. जिथं जातील तिथं दुधात साखर विरघळावी तसे तिथल्या माणसांच्यात विरघळून गेले. धंद्यात सचोटी ठेवली. आपल्या रसवंतीला त्यांनी ब्रँड बनवलं.
रसवंती गृहाला नवनाथ हेच नाव का?
बोपगावजवळच्या डोंगरावरील गुहेत नाथसंप्रदायाचे नऊ नाथांपैकी एक कानिफनाथ स्वामी तपश्चर्येला बसले होते. आजही त्या जागेवर सुंदर मंदिर आहे. अख्खा पुरंदर तालुका या कानिफनाथांचा भक्त आहे. इथली माणसं जगभर पसरली पण आपल्या मातीला विसरली नाहीत. त्यांनी आपल्या रसवंतीगृहाचे नाव श्रद्धेनं कुणी नवनाथ तर कुणी कानिफनाथ ठेवलंय.
“ताजा ऊस हा हत्तीला फार आवडतो आणि कानिफनाथांची उत्पत्ती ही हत्तीच्या कानातून झाली आहे !” अशी लोककथा आहे. त्यामुळे, भाव तिथे देव या न्यायाने कनिफनाथांना ऊस, रस, गूळ आवडतो ! इतका सिंपल अर्थ आहे ! दत्तसंप्रदायाची नाथसंप्रदाय ही शाखा आहे. त्यामुळे नवनाथ रसवंती, कानिफनाथ रसवंती ही नावे ठेवण्याचा प्रघात पडला आणि तो जनमानसात रुळला.
पूर्वी बैलांनी फिरवल्या जाणाऱ्या लाकडी घाण्यावर हे रस काढलं जायचं. पुढे लोखंडी मशीन आले. बैल गेले. पण या बैलांनी आपल्याला एकेकाळी जगवलेलं याची आठवण या शेतकऱ्याच्या पोरांनी विसरू दिली नाही. त्यामुळेच बैलाच्या गळ्यातल घुंगरू आजही रस काढणाऱ्या मशीन चरख्यावर छुमछुम आवाज करत आहे. नवनाथ / कानिफनाथ रसवंतीगृहाचं यश बघून इतर रसवंतीगृह वाले सुद्धा तेच नाव वापरू लागलेत. तुम्हाला ही माहिती कशी वाटली ते आम्हाला नक्की कळवा.. धन्यवाद!
